Վանի թագավորություն
Արամե — մ.թ.ա.858 — մ.թ.ա. 844։
Արամեի մասին տեղեկություններ ենպահվել Ասորեստանի Սալմանասար Գ թագավորի արձանագրություններում։ Նա հետ է մղելՍալմանասար Գ-ի հարձակումները, պահպանել
երկրի ռազմաքաղաքական հզորությունը, ընդարձակել թագավորության սահմանները։
Լուտիպրի — մ.թ.ա. 844 — մ.թ.ա. 834։
Նրա մասին քիչ բան է հայտնի, բացառությամբ այն, որնա Սարդուրի I-ի հայրն էր։ Սեպագիր մի գրության մեջ՝ Տուշպա միջնաբերդից արևմուտքընկած փոքր ամրության վրա, նշվում է, որ Լուտիպրին է կառուցել պարիսպը, և հավանականէ, որ իրականում նա է քաղաքի հիմնադիրը։
Սարդուրի Ա — մ.թ.ա. 834 — մ.թ.ա. 828: Իր գահաժառանգ որդի Իշփուինիին թողել էընդարձակ և կայուն սահմաններով թագավորություն։ Հավանաբար թաղվելէ Մուսասիրի տաճարում։
Իշպուինի — մ.թ.ա. 828 — մ.թ.ա. 810:
Կյանքի վերջին տարիներին արքայական գահըհանձնելով Մենուային՝ նվիրվել է քրմապետական գործունեությանը։
Մենուա — մ.թ.ա. 810 — մ.թ.ա. 786:
Հյուսիսում Մենուան հասելէ Կարսի շրջան, Ճորոխիավազան և Արարատի հյուսիսային ստորոտները, որտեղ, Արաքսի աջ ափին, կառուցել է Մենուախինիլի քաղաք-ամրոցը:
Արգիշտի Ա — մ.թ.ա. 786 — մ.թ.ա. 764։ Արին-բերդում հայտնաբերված արձանագրություններիհամաձայն Արգիշտի Ա-ն գահակալման հինգերորդ տարում
կառուցել է Էրեբունի քաղաքը, որտեղ վերաբնակեցրել է 6600 հոգի՝ Խաթե և Ծուպա երկրներից։
Ռուսա Ա — մ.թ.ա. 735 — մ.թ.ա. 714։
Պաշտամունքային կենտրոն Մուսասիրի տաճարիկործանումից հետո Ռուսա Ա-ն ինքնասպան է եղել։ Նրա հաջորդը՝ Արգիշտի Բ-ն, վերականգնել է նախկին վիճակը,
խափանել Ասորեստանի նվաճողական ծրագրերը։
Արգիշտի Բ — մ.թ.ա. 714 — մ.թ.ա. 680։
Սարգոնի որդի Սենաքերիբը արշավաք էկազմակերպում Ուրարտուի դեմ, այս մասին մենք իմանում ենք նրա թողած միարձանագրությունից։ Արգիշտին այս ամենը անպատասխան չի թողնում, այլ կրկինարշավանք է կատարում Ասորեստան գրավելով զգալի տարածքներ։
Ռուսա Բ — մ.թ.ա.680 — մ.թ.ա. 639: Ռուսա Բ-ն նույնպես զբաղվել է
շինարարականաշխատանքներով, նպաստել տնտեսության զարգացմանը։
Սարդուրի Գ — մ.թ.ա.639 — մ.թ.ա.625: Ենթադրվում է, որ Սարդուրի Գ-ի
օրոք թուլացել է Ուրարտուի հզորությունը, և նա բարիդրացիական
հարաբերություններ է պահպանել Ասորեստանի թագավորի հետ։
Սարդուրի Դ — մ.թ.ա. 625 — մ.թ.ա.620։
Վանի արքան կորցնում էր իր վերահսկողությունը երկրիծայրամասերի նկատմամբ, և մայրաքաղաքը Վանից տեղափոխվեց Թեյշեբաինի, որըգտնվում էր Արարատյան դաշտում։
Էրիմենա — մ.թ.ա. 620 — մթ.ա.605։ Էրիմենայի գահակալության մասին տեղեկություններիբացակայությունից ելնելով, այլ ուսումնասիրողներ ենթադրում են, որ նա չի թագավորել։
Ռուսա Գ — մ.թ.ա. 605 — մ.թ.ա.595։ Ռուսա Գ-ն
շինարարական աշխատանքներ էծավալել Էրեբունիում և Արգիշտիխինիլիում, որտեղ գտնվել են նրա արձանագրությունները՝շտեմարաններ կառուցելու վերաբերյալ։
Ռուսա Դ — մ.թ.ա. 595 — մ.թ.ա.585:
Հիշատակվում է Կարմիր բլուրի որոշ պեղածոների, այդթվում՝ իր արքայադրոշմ կավե սալիկների արձանագրություններում։
Երվանդունիներ
Երվանդ Ա Սակավակյաց մ.թ.ա. 570-560։
Նրա անունով էլ Հայկազունինների մի ճյուղը համարվող արքայատոհմը ստացել է Երվանդական, Երվանդյան կամ Երվանդունի անվանումը։ Երվանդն ունեցել է ընդարձակ տիրապետություն ՝ շուրջ 3000 արծաթ տաղանդ հարստություն, 40000 հեծյալ զորքև 8000 զինվորական ուժ։
Տիգրան Երվանդյան մ.թ.ա. 560-535։
Վարել է Հայաստանը Մարաստանի գերիշխանությունից ազատագրելու քաղաքականություն՝ նրա դեմ պայքարում կողմնորոշվելով դեպի նոր ձևավորող Աքեմենյան Պարսկաստանը։
Վահագն Երվանդյան մ.թ.ա. 530-մ.թ.ա. 515։
Հիդարնես Ա մ.թ.ա. 6-րդ դար։
Նա հիմք դրեց Երվանդունիների արքայատոհմին նվիրված տոնակատարությունների, որոնք անց էին կացվում ողջ երկրով մեկ։
Հիդարնես Բ մ.թ.ա. 5-րդ դար։
Հիդարնես Գ մ.թ.ա. 5-րդ դարի կես։
Հիդարնեսը հատկապես հպարտ էր իր շագանակագույն ձիերով։ Նա կազմակերպել էր 1.000 շագանակագույն ձիերից բաղկացած հեծելազոր, որն ահ ու սարսափ էր ներշնչում թշնամիների մեջ։
Արտաշիր մ.թ.ա. 5-րդ 2–րդ կես։
Ըստ ավանդության մահից առաջ նա իր մոտ է կանչում իր որդիներին և հայտնում, որ յուրաքանչյուր Երվանդունու պարտքն է երկրում գոնե մեկ ջրանցք կառուցել, որը սակայն նա չհասցրեց կառուցել։ Այդ պատճառով նա թողնում է ամբողջ հարստությունը նրանց, որպեսզի նրանք իր փոխարեն կառուցեն։
Երվանդ Բ մ.թ.ա. 404-360։
Ըստ Քսենոփոնի, Երվանդի օրոք Հայաստանի սատրապությունն ընդգրկել է գրեթե ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը։ Մ.թ.ա. 386 թվականից հետո Երվանդը Փոքր Ասիայում վարել է տարբեր պաշտոններ, գլխավորել նրա սատրապների ապստամբությունը Արտաքսերքսես II-ի դեմ։
Երվանդ Գ մ.թ.ա. 330-300։
Մ.թ.ա. 331 թվականին հայկական զորքով Աքեմենյան բանակում մասնակցել է Գավգամելայի ճակատամարտին։ Նրա սահմանները անդրեփրատյան Կոմմագենե երկրից ձգվել են մինչև Կուր գետը, Արևմտյան և Արևելյան Տիգրիս գետերից՝ մինչև Պոնտոսի լեռները։
Արտավազդ մ.թ.ա. 300-280։
Երվանդ Դ Վերջին մ.թ.ա. 3-րդ դարի վերջին քառորդ։
Արտաշիսյաններ
Տրդատ Ա 66–88 թթ.։
Տրդատ Ա-ն, որը հայկական աղբյուրներում հայտնի է Արտաշես անունով, վերականգնել է ավերված Արտաշատը, կառուցել Գառնիի ամրոցը և հեթանոսական տաճարը:
Սանատրուկ 88–110 թթ.։
Սանատրուկը բարյացակամ հարաբերություններ է հաստատել ինչպես Պարթևական թագավորության, այնպես էլ Հռոմեական կայսրության հետ, զբաղվել շինարարական աշխատանքներով։
Աշխադար 110–113 թթ.։
Պարթամասիր 113–114 թթ.։
Առանց Հռոմի գիտության, Պարթամասիրին գահ է բարձրացրել Պարթևաց Խոսրով Ա թագավորը՝ գահընկեց անելով նրա ավագ եղբայր Աշխադարին։ Հռոմի Տրայանոս կայսրը, այդ քայլը դիտելով պայմանագրի խախտում, արշավել է Հայաստանի և Պարթևաստանի դեմ։
Վաղարշ Ա 117–144 թթ.։
116 թվականի ամռանը, գլխավորելով հռոմեական նվաճողների դեմ հայերի ազատագրական պայքարը, վերականգնել է երկրի անկախությունը և Պարթևաց Խոսրով Ա արքայի աջակցությամբ հռչակվել Մեծ Հայքի թագավոր։
Բակուր 161–163 թթ.։
ժտված լինելով զորավարական տաղանդով՝ Բակուրը եղել է պարթևական արշավանքների կազմակերպիչը։ Մ․ թ․ ա․ 52–50-ին գլխավորել է Ասորիքում և Փոքր Ասիայում պարթևական զորքերի գործողություններն ընդդեմ Հռոմի։
Վաղարշ Բ 186–198 թթ.։
Վաղարշ Բ հրաժարվել է օգնել Հռոմի արևելյան զորքերի հրամանատար և կայսերական գահի հավակնորդ Նիգերոսին, իսկ վերջինիս պարտությունից հետո բանակցել Սեպտիմիոս Սևերոս կայսեր հետ և կանխել նրա ներխուժման վտանգը։ Հայերին սիրաշահելու և հայ–պարթևական հնարավոր դաշնակցությունը կանխելու նպատակով, կայսրը բարեկամության դաշնագիր է կնքել Վաղարշ Բ–ի հետ, ըստ որի, Մեծ Հայքից դուրս են բերվել հռոմեական զորքերը, Հռոմը պարտավորվել է ամենայն դրամական գումար վճարել հայկական հեծելազորին։
Խոսրով Ա Մեծ 198–216 թթ.։
Տրդատ Բ 217–252 թթ.։
216 թվականի մայիսին Հռոմեական կայսր Կարակալլան իր մոտ կանչեց Հայոց Խոսրով Ա թագավորին և նրա կնոջը ու բանտարկեց։ Կարակալայի այդ տմարդի արարքը հանգեցրեց Հայաստանում Հռոմի դեմ ապստամբության։ Հռոմի կայսրը ապստամբ հայերի դեմ է ուղարկում իր զորավարներից Թեոկրիտոսին, որ սակայն պարտություն է կրում և հեռանում Հայաստանից։
Խոսրով Բ 279–287 թթ.։
Անձնական կյանքի մասին շատ տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Մասնավորապես հայտնի է, որ հոր հետ մանսակցել է Արտաշիր Սասանյանի դեմ արշավանքներին։
Տրդատ Գ Մեծ 287–330 թթ.։
Հռոմեական զորքերի ուղեկցությամբ 287 թվականին Տրդատը գալիս է Մեծ Հայք՝ գահը վերադարձնելու։ Նրան է միանում նաև Անակի որդի երիտասարդ Գրիգորը՝ դառնալով արքայի հավատարիմ զինակիցը։ Պարսկաստանի դեմ տարած հաղթանակից հետո Տրդատ արքան առաջարկում է Գրիգորին ընծա մատուցել Անահիտ դիցուհուն։ Գրիգորը հրաժարվում է կուռքին զոհ մատուցել։ Իմանալով նաև, որ Գրիգորը Խոսրով թագավորին սպանած Անակի որդին է, Տրդատը պատվիրում է նրան գցել Արտաշատի զնդանը։
Խոսրով Գ Կոտակ 330–338 թթ.։
Տիրան 330–350 թթ.։
Արշակ Բ (350–368 թթ.։
Արշակը վարել է ինքնուրույն քաղաքականություն, որից վրդովված, Վալենտինիանոս I կայսրը սպանել է նրա պատանդ եղբորը՝ Տրդատին և խոշոր ուժերով հարձակվել Մեծ Հայքի վրա։ Արշակը հաշտություն է խնդրել և ճանաչել Հռոմի գերիշխանությունը։
Պապ 370–374 թթ.։
Պապը անչափահաս ժամանակ ստանձնել է Արշակունիների գահը, քանի որ իր հայրը գերի էր Անհուշ բերդում։ Նա Մեծ Հայքում որպես արքա հաստատվեց Հռոմեական կայսրության օգնությամբ։ Սպարապետ Մուշեղ Մամիկոնյանի ղեկավարությամբ հայ-հռոմեական զորքը կարողացել է հաղթանակ տանել պարսիկների նկատմամբ և Մեծ Հայքը ամբողջովին անկախ դարձնել։
Վարազդատ 374–378 թթ.։
Վարազդատի օրոք սպարապետությունը շարունակում է վարել Մուշեղ Մամիկոնյանը, ով պարսկական տիրապետության սպառնալիքից փրկվելու ելքը որոնում է Հռոմեական կայսրության օգնությամբ և Հայաստանում նրա զորքերի ավելացման մեջ։
Արշակ Գ 378–389 թթ.։
Հայոց գահին բարձրացրել է մանկահասակ Արշակին՝ դառնալով նրա նախնակալը։ Արշակի կրտսեր եղբայր Վաղարշակը դարձել է թագավորի աթոռակիցը։ Սակայն Արշակի թագավորությունը եղել է անվանական, երկիրը կառավարել է Մանվել Մամիկոնյանը։
Խոսրով Դ 384–388 թթ․։
Պարսից Շապուհ III արքան Հայոց գահին դրեց պատանի Խոսրովին։ Արշակ Գ դիմեց կայսր Թեոդոսիոս I Մեծի օգնությանը՝ իր գահակալական իրավունքը վերականգնելու համար։ Սակայն Թեոդոսիոսը և Շապուհը Հայաստանը բաժանեցին միմյանց միջև. պարսկական մասում (80%-ը) իշխեց Խոսրովը, հռոմեականում (20%-ը)՝ Արշակ Գ-ն։
Վռամշապուհ 385-415 թթ.։
Գահակալել է համեմատաբար խաղաղ ժամանակաշրջանում, հաշտ ու բարեկամական հարաբերություններ պահպանել ինչպես Սասանյան Պարսկաստանի, այնպես էլ Հռոմեական կայսրության հետ
Զենոն-Արտաշես 423–428 թթ.։
Զենոնը վարել խաղաղ և, համեմատաբար, ինքնուրույն քաղաքականություն։ Արտաշեսյան արքայատան անկումից հետո Զենոնը միակ դրածո թագավորն էր, որին հայերը հանդուրժեցին Հայոց գահին։
Քնարիկ Ադամյան 